Những báu vật của người đồng bào dân tộc thiểu số Tây Nguyên được lưu giữ hàng trăm năm qua, gắn với nhiều câu chuyện hấp dẫn, ly kỳ. Nhưng hiện nay, những chiếc chóe rượu cần, trống da voi, bộ cồng chiêng, bộ ngà voi, bộ trang phục thổ cẩm, nhẫn bạc.... đã và đang rơi vào tay những dân chuyên chơi đồ cổ.
Báu vật mang giá trị tinh thần
Đến với huyện Lâm Hà cách TP Đà Lạt (Lâm Đồng) khoảng 55 km, chúng tôi được người dân giới thiệu đến với già làng Duôm Dai K’ Bát có một kho báu vật vô giá, quan sát chúng tôi thấy một bộ sưu tập đồ sộ với hàng trăm vật dụng đặc trưng của người K’Ho có trên hàng trăm tuổi như: ché rượu cần, cồng chiêng, cà tùng, M’buốt, kèn bầu, trống da trâu, sà gạc, gùi…
Nhắc về báu vật này, già Duôm Dai K’ Bát cho biết: “Trong bộ sưu tập của tôi, giá trị nhất là bộ cồng chiêng 6 chiếc, ngày đó tôi phải đổi bằng nhiều con trâu mới có được. Những chiếc công chiêng được sử dụng nhiều trong các nghi lễ, tín ngưỡng quan trọng như đám cưới, làm nhà mới, đưa người chết ra mồ, bỏ nhà mồ.
Nhiều già làng người Mạ, K’ Ho, S’Tiêng, Chu Ru... nằm trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng cho hay: “Cách đây hằng chục năm về trước, nhiều người đồng bào nơi đây vẫn lưu giữ khá nhiều chiếc chóe cổ, bộ cồng chiêng, trống da voi, bộ ngà voi... Thế nhưng, những hiện vật đó, bây giờ hiếm thấy ở trong nhà người dân tộc và nếu có cũng không ai muốn bán, những gia đình còn sở hữu cũng không bán dù trả với giá tiền rất cao".
Nhiều già làng nói “Trước kia, nhiều người dân bản địa không biết giá trị tinh thần của các hiện vật nên bán hết hoặc bảo quản không chặt chẽ, nay nhiều hộ gia đình hiểu được là hiện vật tổ tiên để lại, mang ý nghĩa và giá trị lớn nên cất giấu rất kỹ”.
 |
| Khan hiếm những chiếc chum được giữ lại trong nhà người đồng bào Tây Nguyên. |
Một chuyến đi xa, tới buôn Con Ó thuộc huyện Đạ Tẻh, người Mạ hiếm hoi còn lưu giữ những chiếc chóe cổ, bộ cồng chiêng, trang phục thổ cẩm có trên hàng trăm tuổi ngoài già làng K’Mế. Già giới thiệu “Mỗi báu vật chúng mang một giá trị hoàn toàn khác nhau, đối với già, đồ vật có giá trị nhất là bộ cồng chiêng 11 chiếc, già không biết chúng có từ bao giờ mà chỉ biết, đây là bộ cồng chiêng do cha ông từ nhiều đời để lại. Ngày đó, cha ông phải đổi bằng nhiều con trâu mới có được chúng, bộ chiêng thường dùng trong các dịp lễ lớn”.
Già làng K’ Mế cho biết thêm: Hàng chục chiếc chóe cổ (người Mạ gọi là Đrắp hoặc Jăng) gồm nhiều loài với nhiều màu sắc khác nhau cũng được già cất giữ cẩn thận. Chiếc chóe có hình con rùa ở cổ chóe (Đrắp Cọp) được mua lại của một người dân ở Đạ Tẻh cách đây hàng chục năm và đổi bằng 12 gùi lúa - loại gùi dài đựng gần cả tạ lúa”.
Những tay săn đồ cổ
Ông N. Đ. T. Ngụ tại TP Đà Lạt có hơn 10.000 hiện vật, từ những cổ vật đơn sơ trong đời sống sinh hoạt hằng ngày của người đồng bào đến các báu vật quý hiếm của vua chúa ngày xa xưa, được sưu tầm từ khắp mọi miền. Trong bộ sưu tập đồ cổ này, các báu vật quý giá được cho là của vua Chăm còn sót lại như: con dao lệnh, bộ chiêng Arap của hoàng tộc Chăm và một tấm xà rông được cho là báu vật quý giá của giới vua chúa người Chăm. Ngoài ra, ông T. có số lượng lớn cồng chiêng Tây Nguyên với 70 chiếc.
Không kém, Ông Đ.M.T sở hữu hơn 3.000 hiện vật Tây Nguyên, được trưng bày đẹp mắt tại nhà riêng ở TP Đà Lạt. Ông T. có bộ trống da voi; những bộ đàn đá, tinh ning, cha pi, tơ rưng; chiếc ché “mẹ bồng con” giá trị tương đương với 11 con trâu; chiếc ghế “vua voi” làm bằng nhiều đốt xương voi kết lại bằng dây rừng và được cài hai răng nanh.
Mặc dù, ngành Văn hóa các địa phương đã có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn và giữ gìn di sản văn hóa Tây Nguyên như: Sưu tầm; bảo tồn không gian văn hóa cồng chiêng, nhà rông, nhà dài; phục dựng lễ hội truyền thống; truyền dạy hát kể sử thi… , tuy nhiên, việc thực hiện chỉ mới bắt đầu và hiệu quả chưa cao.
Khoa học kỹ thuật phát triển, đời sống người dân được nâng cao, bà con nơi đây biết sắm sửa nhiều phương tiện nghe nhìn nên cồng chiêng, bộ đàn đá, tơ rưng, M’ Buốt... bị bỏ trong góc nhà bụi bặm bám đầy. Lợi dụng sự cả tin của người đồng bào, những giới đồ cổ tìm các loại vật dụng sinh hoạt thường ngày của người dân tộc như nồi niêu, chén bát, chày cối giã gạo, cung, nỏ, thuyền độc mộc… để hỏi mua.
Nhiều người thấy được giá, thấy những món đồ cổ xù xì, không đẹp bằng các sản phẩm công nghiệp nên “bán tống bán tháo” và hầu hết, những con buôn mua lại với giá rất thấp và tay chơi bán lại cho người khác với giá cao ngất ngưởng.
 |
| Bộ cồng chiêng là báu vật vô giá của già làng K’Mế. |
Một cán bộ viện Bảo tàng tỉnh Lâm Đồng chia sẻ. “Để phát triển bền vững Tây Nguyên, không thể không quan tâm công tác bảo tồn, phát huy văn hóa của các dân tộc. Những chiến lược, giải pháp mang tính quy mô, trọng tâm, cấp thiết là điều đang đặt ra; cần được cả cộng đồng chung tay góp sức thực hiện hiệu quả nhiệm vụ quan trọng này, góp phần gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của vùng đất Tây Nguyên”.
